حاجى بکتاش ولى نیشابورى (١٢٧٠- ١٢٠٩) فیلسوف، ولى و انسان گراى بزرگ از تورکان نیشابور خراسان است و طریقت علوى بکتاشیه منتسب به وى بوده و در اطراف شخصیت وى تشکل پیدا کرده است. او از نخستین مشوقان و اشاعه دهندگان زبان و ادبیات ترکى در اناتولی است.

به باور ترکان علوى قزلباش و بکتاشى، حاجى بکتاش ولى و شاه اسماعیل ختایى هر دو پیرو رهبر ترکى مى باشند که در راه تاسیس اتحاد ترکان اوغوز مجاهدت نموده اند.

از جمله برخورد هاى مولانا جلال الدین رومى تماس وى با حاجى بکتاش ولى خراسانى است. حاجى بکتاش به احتمال بسیار با مولانا در ارتباط بوده و هر دو به یقین از یکدیگر خبردار بوده اند. حاجى بکتاش با دو شخصیت تاریخ ساز ترک دیگر، اخى ائورن خویى متوفى به سال ۱۲۶۰ و بابا الیاس خراسانى متوفى در نیمه دوم قرن سیزده میلادى در آسیاى صغیر ملاقات نموده است.

این هم از ولایت نامه که شرح حال حاجى بکتاش را باز مى گوید و هم از مناقب العارفین که ترجمه حال مولانا را می دهد به سهولت بدست مى آید!

مولانا و حاجى بکتاش هر دو خراسانى بوده ( مولانا از بلخ و حاجى بکتاش از نیشابور) و هر دو طریقت مولویه و بکتاشیه که پس از وفات ایشان و بنام ایشان در آسیاى صغیر پدیدار شده در اطراف ترکیت و خراسانیت تشکل پیدا نموده است. هر دو نیز در اتمسفیر فرهنگى همسانى تربیت شده، در تاریخ یکسانى به آسیاى صغیر مهاجرت نموده و هر دو انسان را به عنوان پدیده اى مقدس پذیرفته و آنرا با کلام و اشعار خویش تقدیس نموده اند.

شمس تبریزى که مدتى در شهر ارزروم در ترکیه امروزى به آموزگارى نیز مشغول بوده منسوب به طریقت پیش علوى ملامتى – قلندرى – حیدرى است. این طریقت بعد ها در زمره جریان ابدالان در سه شاخه امروزى مذهب علوى، بکتاشى و مولوى مستحیل شده است. ابدالان روم (اوروم ابداللارى) که مهر خود را بر امر تشکل هویت و فرهنگ ترکى آسیاى صغیر و جنوب غربى اروپا زده اند، عمدتاً درویشان و غازیان تورکمان – (آذربایجانى و خراسانى) بودند که در قرون ۱۱-۱۳ از آذربایجان و خراسان به اناتولى روى آورده اند.

این تورکمنان که از پیشگامان شان سارى سالتوق، حاجى بکتاش و بابا الیاس از خراسان، ابدال موسى و گئییکلى بابا از خوى و شیخ بوزاغى از مرند هستند در فتح ممالک بیزانس در اناتولى و بالکان بدست ترکان و گسترش اسلام در این نواحى پیشگام بوده و اشتراک داشته اند. در برخى از روایات ترکى چنین گفته می شود که:

پس از مدتى بیگ هاى قایى دریافتند که دولت سلاطین سلجوق در اناتولى دولت سایه اى بیش نیست. انجمن کرده و به عثمان غازى چنین گفتند: تو از نسل قایی خان هستى، قایی خان از بیگ هاى اوغوز است.

بنا به وصیت گون خان طبق سنن اوغوزى مقام خاقانى می بایست که در نسل قایى ادامه یابد، تو شایسته خانى هستى و ما تو را خان می شناسیم.

در کنگره مذکور پیر اخیان، اخى ائوره ن، پیر بکتاشیان حاجى بکتاش ولى و پدر زن عثمان غازى نیز حضور داشتند. بیگ هاى اوغوز در حضور عثمان غازى سوگند خوردند و به شرفش قدح هاى پر از قیمیز (شراب ملى ترک) بلند کرده و فریاد کشیدند: آب حیات، صحت، عافیت و پادشاهیت مبارک باد!

حاجى بکتاش ولى سرپوش نمدین خراسانى را بر سر عثمان غازى نهاد و اخى ائوره ن شمشیر بر کمر او بست. پس از آن فرمان سلجوق خوانده شد، در مقابل اطاق نه طوق برافراشته شد. همه این مراسم طبق رسومات اوغوزى انجام گرفت و بدین صورت عثمان غازى بنیادگذار دولت عثمانى گشت.

بعد ها عده ای از این ترک ها در مذهب علوى قزلباشى مستحیل شده و اکثراً به حرکت ترکى قزلباش صفوى پیوسته اند. خروج شاه اسماعیل و حرکت وى به سوى اردبیل و از آنجا به ارزینجان براى تشکیل اولین قورولتاى تورکمان بنا به توصیه ابدال علی بیگ دده از طائفه ترکان ذولقدر که از خواص مریدان بوده صورت گرفته است.

بسیارى از بنیان هاى فرهنگ ترکى بلاواسطه در ارتباط با خراسان ند. تاریخ ادبی ترکی منطقه با اشعار شعراى خراسان آغاز می شود. نخستین محصولات ادبى ترکیه نیز توسط ترک هاى خراسان که به غرب مهاجرت کرده بودند آفریده شده است. چنانکه موسس زبان شعرى ترکى آذربایجانى، حسن اوغلو اسفراینى (قرن ۱۴) و موسس زبان شعرى ترکى اناتولى خواجه دخانى هر دو از ترکان خراسان بوده و در آنجا ظرافت و زیبایى هاى زبان ترکى را آموخته اند.

ابدال موسى خویلو عارفى است که از سوى علویان قزلباش و بکتاشى محترم شمرده می شود. وى در فتح بورسا پایتخت عثمانی شرکت داشته و در تاسیس تشکیلات نظامى عثمانى ینى چرى نیز نقشى اساسى ایفا نموده است. از او اثرى بنام نصیحت نامه در دست است. مزار وى در تککه کؤى شهر بورسا است. همه ساله در ترکیه فستیوالى به نام ابدال موسى شنلیکلرى و به گرامی داشت این شخصیت ترک در آلمالى، تککه کؤى و آنتالیا به تاریخ ١٠- ٩ جون برگزار می شود.

ارزروملو مصطفى ضریر از نخستین نثر نویسان و پرکار ترین شعراى ترکى قرن سیزده – چهاردهم میلادى متولد ارزروم می باشد. محل وقوع و آفرینش داستان هاى دده قورقود که از شاهکار هاى ادبى و فولکلوریک جهانى ترک به شمار می آید و نیز داستان حماسى و عشقى کوراوغلو که محصول ترکان قزلباش می باشد هم عمدتاً از این ناحیه است. بسیارى از خاندان ها و دولت هاى ترکهاى آذربایجانى مانند قاراقویونلو و آق قویونلو اصلاً از ترکان آذربایجانى (تورکمان) این نواحى بوده اند.

با اینهمه طوائف بنیانگذار سه دولت ترکى دیگر یعنى صفوى، افشار و قاجار ها اصلاً از قزلباشان ترکیه مرکزى و جنوبی و همچنان سوریه شمالى بوده اند. این ناحیه پس از شکست قزلباشان در جنگ چالدیران ضمیمه خاک عثمانى شده است. دول ترکى قاجار ها که خود از قزلباشان ترکیه مرکزى اند همیشه در این شهر داراى کنسولگرى بوده اند.

دومین قورولتاى تورکمن به سرکردگى شاه اسماعیل صفوى در شهر سیواس منعقد شده است. این شهر در تاریخ ترک از اهمیت فوق العاده اى برخوردار است. بنیانگذار شعر تصوفى در ادبیات دیوانى ترکى آذربایجانى و نیز ترکى استانبولى قاضى برهان الدین در شهر سیواس دولتى مستقل به نام خویش تاسیس کرده بود. قاضى برهان الدین که منسوب به طائفه سالور بوده است در جنگ با دولت ترکى آق قویونلو کشته شده است. همچنین پیر سلطان ابدال از بزرگترین شاعران مردمى و از قهرمانان اسطوره اى خلق ترکیه نیز متولد روستاى باناز سیواس بوده است. امروزه همه ساله در کشور ترکیه مراسم و فستیوال عظیمى در بزرگداشت پیر سلطان ابدال این عاشق شورشگر ترک بنام پیر سولطان ابدال شنلیکلرى در سیواس، ییلدیز ائلى و باناز کؤیو به تاریخ ١٣-١٢ جون برگزار می شود.

نویسنده : عثمان بگ